Czyje to pieniądze?

PORADNIK:   ° OFE KROK PO KROKU   ° losowanie ZUS   ° wybierz swój OFE  

czyli jak to jest z dziedziczeniem w OFE

Kilka prostych odpowiedzi

BCC zorganizował ostatnio konferencję na temat "System emerytalny a nadzór finansowy w Polsce: Czy pieniądze obywateli są bezpieczne?". Z informacji o przebiegu konferencji wynika, że zdaniem jej uczestników "pojawia się problem własności pieniędzy, a zatem możliwość dziedziczenia zebranych środków" oraz pytanie "Czyje są moje pieniądze", na które, zdaniem uczestników konferencji, nie ma prostej odpowiedzi, a "przyszła ekipa rządowa będzie musiała skorzystać z ekspertyz wielu środowisk, rozwiązując ten problem".

W kapitałowym systemie emerytalnym możemy wydzielić dwie fazy. W pierwszej - kiedy jesteśmy aktywni zawodowo - oszczędzamy, czyli akumulujemy środki. W drugiej - po osiągnięciu wieku emerytalnego i przejściu na emeryturę - pobieramy świadczenie emerytalne. Każda z tych faz ma swoją specyfikę i związane są z nią wyspecjalizowane instytucje oraz odpowiednie konstrukcje prawne. W fazie oszczędzania kluczową rolę odgrywają otwarte fundusze emerytalne. W fazie wypłaty kluczowe będą zakłady emerytalne. OFE, w fazie oszczędzania, prowadzą na naszą rzecz indywidualne rachunki, na które wpływają składki emerytalne.

Składki te są potrącane z naszego wynagrodzenia przez pracodawcę (co oznacza, że w przypadku osób pozostających w ustawowym małżeńskim ustroju majątkowym, pochodzą one z małżeńskiej wspólności ustawowej), który przekazuje je do ZUS. ZUS zaś transferuje je do OFE. OFE potrąca prowizję od składki, która trafia do zarządzającego nim powszechnego towarzystwa emerytalnego, zaś resztę zapisuje na naszym rachunku w postaci jednostek rozrachunkowych (po przeliczeniu w oparciu o aktualną wartość jednostki rozrachunkowej). OFE, które jest wyposażone w osobowość prawną, za środki te nabywa instrumenty finansowe.

Dzienna wycena aktywów OFE netto pozwala ustalić wartość jednostki rozrachunkowej i w konsekwencji wartość jednostek rozrachunkowych zapisanych na naszym rachunku. Właścicielem aktywów nabytych za składki jest jednak nie członek OFE, a OFE. Jest to konsekwencja przyznania OFE odrębnej od członków osobowości prawnej. Członkowi OFE przysługuje w stosunku do OFE roszczenie o wypłatę środków do zakładu emerytalnego, w przypadku przejścia na emeryturę lub o transfer do innego OFE, w przypadku zmiany OFE.

Na wypadek ustania małżeńskiej wspólności majątkowej odpowiednie roszczenie nabywa współmałżonek członka OFE. W przypadku śmierci członka OFE w fazie oszczędzania roszczenie o wypłatę nabywa osoba wskazana przez zmarłego członka OFE, a w jej braku - spadkobiercy zmarłego członka OFE. Zatem środki zgromadzone w OFE podlegają m.in. dziedziczeniu, a właścicielem aktywów OFE jest to OFE, jako odrębna osoba prawna. Członek OFE nie może jednak środkami zgromadzonymi w OFE swobodnie dysponować, tzn. nie może ich wypłacić w gotówce lub przeznaczyć na inne cele niż wykupienie emerytury dożywotniej w zakładzie emerytalnym. Nie może ich także wykorzystać jako zabezpieczenia.

Odmienna jest sytuacja z chwilą osiągnięcia wieku emerytalnego i przejścia na emeryturę. Oznacza to przejście z fazy oszczędzania do fazy wypłaty. Ta faza nie jest jeszcze uregulowana, choć podstawowe kwestie są przedmiotem regulacji zawartej m.in. w ustawie o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Otóż za środki zgromadzone w OFE członek OFE przechodzący na emeryturę może nabyć wyłącznie emeryturę dożywotnią w zakładzie emerytalnym wybranym przez siebie. Emerytura dożywotnia jest produktem ubezpieczeniowym, w którym instytucja ubezpieczeniowa (w tym przypadku zakład emerytalny lub zakład ubezpieczeń emerytalnych) przejmuje na siebie ryzyko długowieczności.

Co oznacza, że świadczenie będzie wypłacane tak długo, jak długo żyć będzie osoba ubezpieczona, nawet jeżeli będzie znacznie dłużej niż przeciętna oczekiwana dalsza długość życia przyjęta dla ustalenia wartości świadczenia. Z chwilą nabycia emerytury dożywotniej własność środków, które były zgromadzone w OFE przechodzi na zakład emerytalny i zanika ich indywidualizacja. Stają się one częścią odpowiednich rezerw instytucji ubezpieczeniowej zabezpieczających wypłatę emerytur dożywotnich. Zamiast konstrukcji indywidualnego rachunku występuje zobowiązanie do dożywotniej wypłaty miesięcznego świadczenia. (Odrębną kwestią jest sposób zachowania jego realnej wartości w okresie wypłaty - w mojej ocenie powinna to być waloryzacja inflacyjna, czego niestety nie przewidywał projekt, nad którym trwały prace przed ostatnimi wyborami parlamentarnymi).

A to oznacza, że w fazie wypłaty nie ma możliwości dziedziczenia środków, bo za te środki już został nabyty inny produkt - emerytura dożywotnia. Natomiast projekt ustawy dotyczącej wypłat przewidywał dwa produkty, które miałyby ograniczyć w indywidualnych przypadkach konsekwencje śmierci ubezpieczonego wkrótce po przejściu na emeryturę. Pierwszy z nich to emerytura małżeńska, drugi to emerytura dożywotnia z gwarantowanym okresem płatności. Jak widać z tych rozważań, zarówno kwestie własnościowe, jak i kwestie dziedziczenia, czy szerzej dysponowania środkami są stosunkowo przejrzyste i nie wymagają skomplikowanych deliberacji.